Адабиети точик (синфи 8)

Дарсе, ки шумо, шогирдони гиромӣ, ба омӯхтани он огоз намудед,

«Адабиёти тоҷик» ном дорад. Ин мафҳум ба он маънй аст,

ки адабиёте, ки дар ҷараёни ин дарс бароятон сабақ дода мсшавад,

аз они тоҷикон буда, аз тарафи онҳо офарида шудааст.

Адабиёти тоҷик аз ҷумлаи қадимтарин адабиёти мардумони

рӯйи дунё ба шумор меравад ва таърихи беш аз сеҳазорсола дорад.

Рубоии зерини шоири муосири тоҷик Лоиқ Шералй ишора

ба ҳамин қадимй будани адабиёти тоҷик аст:

Эй Шарқ, ту ибтидои лавҳу қаламӣ,

Дарвозаи офтоби зарриналамӣ.

Албурз, туӣ обидаи Фирдавсӣ,

Ё минбари шеъру шоирони Аҷамӣ.

Вале аз сабаби он ки дар эҷоди ин адабиёт ғайр аз тоҷикони

Варорӯд, ки онро арабҳо Мовароуннаҳр низ гуфтаанд, қавмҳои

дигари эронй дар Хуросон ва Порс саҳм гирифта буданд,

устод Садриддин Айнӣ ва тартибдиҳандагону муҳаррирони

«Намунаҳои адабиёти тоҷик» (1940) барои барқарор намудани

адолати таърихй ва таъкиди муштарак будани он барои

қавмҳои эронй ба кор бурдани истилоҳи «адабиёти форс-тоҷик»-

ро пешниҳод карданд ва ин истилоҳ пас аз ин дар адабиётшиносии

тоҷик, шарқшиносии шӯравӣ ва баъзе аз кишварҳои ғарбӣ ва

шарқӣ маъмул гашт.

Истилоҳи «адабиёти форс-тоҷик» дар солҳои 20 ва 30 асри

XX пайдо шуда, ангезаи сиёсӣ дошт. Он вақт таъйиноти ҳудуди

миллй дар Осиёи Миёна шурӯъ гардида буд. Дар арафа ва

ҷараёни ин маъракаи сарнавиштсоз дар минтақа гурӯҳҳои сиёсй

ва шахсиятҳое пайдо шуда буданд, ки мавҷудияти қавми тоҷик ва

ҳуқуқи онро ба адабиёти беш аз ҳазорсолааш инкор мекарданд.

Устод С.Айнӣ бо таълифи китоби «Намунаи адабиёти тоҷик»

(1926) ва дар он ҳадафмандона гирдоварй намудани мероси адибони

тоҷики мовароуннаҳрӣ - аз Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ то Пайрав

Сулаймонӣ ба исбот расонид, ки дар ин сарзамин аз қадим

«як қавми муаззам (бузург) бо номи тоҷик ё ки тозик» зиндагӣ

дошта, яке аз офаринандагони адабиёте мебошад, ки онро «адабиёти

фореӣ» меноманд.

Аз ибтидои пайдоиш то ба имрӯз адабиёти тоҷик марҳалаҳои

гуногунро сипарӣ намудааст: адабиёти давраи қадим, асрҳои миёна,

давраи нав ва замони муосир. Ҳар яке аз ин марҳалаҳо дар

навбати худ ба чанд марҳалаҳои хурдтаре тақсим мешаванд. Барои

мисол, адабиёти тоҷик дар асрҳои миёна аз адабиёти арабизабон

(а. VIII ва IX)'; адабиёти порсии дарӣ дар асрҳои 1Х-Х ва

нимаи аввали асри XI; дар нимаи дувуми асри Х1-ХИ; дар асрҳои

Х1И-Х1У; дар асри XV; дар охирҳои асрҳои миёна (а. XVI- XIX)

иборат мебошад.

Давраҳои инкишофи адабиёт ҳамчун як шохаи ҷудогонаи

ҳунарҳои зебо аз якдигар аз нигоҳи чигунагии муҳтавои гоявй ва

шакли бозтоби ҳунарии он: мавзӯъ, мазмун, дарунмоя, воситаҳои

тасвир, воситаҳои баён, тарзи офариниши гавсирҳои бадеӣ ва

шахсиятҳои адабӣ, сабк ва усули офариниш фарқ мекунад. Ҳамаи

дигаргуниҳо дар муҳтавои гоявӣ ва шакли бозтоби ҳунарӣ дар

адабиёт аз дигаргунӣ дар диди эстетикӣ (биниши ҳунарии) адибони

давраи муайян, яъне аз дигаргунӣ дар тарз ва тариқи дарки

бадеии инсон, ҷомеа ва табиат, воқеиятҳои айнӣ ва зеҳнӣ сарчашма

мегирад. Чунончи, барои адабиёти Давраи қадим тафаккури

асотирӣ, афсонавй, ривоятӣ ва омехта (синкретй) ва барои адабиёти

Асрҳои миёна андешаи ормонгароёна ва қолибгароёна хос

мебошад. Агар адибони Давраи қадим зиндагиро дар тасвирҳои

асотирӣ, афсонавй ва ривоятии омехта бо тасаввуроти динӣ бозтоб

диханд, шоирону нависандагони Асрҳои миёна онро дар

қолабҳои муайян ва такрорӣ бо обу рангҳои ормонй тасвир менамоянд.

Нукгаи дигар дар заминаи дарси “Адабиёти тоҷик” ин аст, ки

азбаски он ба истиснои давраи кадим ва марҳалаи оғози ташаккули

он дар асрҳои миёна, дигар дар ҳамаи давраҳои баъдй ба забони

форсии нав - порсии дарӣ навишта шудааст, онро маъмулан

бо номҳои “адабиёти форсй” ё “адабиёти форсии дарй” ё “адабиёти

форсии тоҷикй” ё “адабиёти тоҷикӣ” зикр менамоянд. Ҳамаи

ин истилоҳҳо дар замони мо ҳаққи истифода доранд. Аммо мо

бештар аз истилохи “адабиёти форсии тоҷикй”, ки вақтҳои охир

дар мавриди ин адабиёт, махсусан дар нисбати асрҳои миёнаи он

ба кор бурда мешавад, истифода хоҳем кард.