Kitab Dzammul Hawa

کتاب زممل هوا در میان مطالب خود به بحث قوه عقل، انواع، ماهیت و نتایج ذهن انسان می پردازد.

از ابن عباس رضی الله عنه روایت شده است: پیامبر دید. فرمود: هر چیزی ابزار و ابزاری دارد و ابزار و ابزار مؤمن عقل است، هر چیزی وسیله ای دارد و وسیله انسان عقل است، هر چیزی ستونی دارد و ستون دین عقل است، هر مردمی هدفی دارد. و هدف بندگان عقل است هر قومی پیشوای دارد و پیشوای نمازگزاران عقل است هر تاجری تجارت دارد و تجارت مجتهدان عقل است هر خانه‌داری نگهبانی دارد و نگهبان شیدقون عقل است. هر ضرری توسعه دارد و آبادانی آخرت عقل است، هرکس فضیلتی دارد که به آن نسبت داده می شود و به آن خوانده می شود و فضیلت شیدقانی که به آن نسبت داده می شود و به آن خوانده می شود عقل است. هر سفری خیمه‌ای دارد و خیمه‌ی مؤمنان عقل است.

در الکافی حدیثی آمده است که رسول الله. فرمود: «هیچ چیزى را خداوند به بندگان عطا نكرده است كه مهمتر از عقل باشد، خواب عاقل مهمتر از بیدارى جاهل است، ماندن عاقل از رفتن عاقل مهمتر است. شخص احمق، خداوند متعال نه پیامبری را مبعوث کرده و نه رسولی را پیش از آنکه عقل را کامل کند، و عقل او بر تمام افکار قومش برتری دارد.

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که حجت خدا بر بندگان پیامبر است و حجت بین بندگان و الله تعالی عقل است [همان، ج1، ص174].

از امام باقر (علیه السلام) روایت شده است: «خداوند حساب بندگان را در روز قیامت برحسب سطحی که در عالم عقل به آنها داده است، مشخص می کند».

از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که: «هیچ چیز جز اندکی عقل، ایمان را از کفر متمایز نمی کند، شخصی پرسید: چگونه ممکن است یابن رسول الله؟ اگر نیت خود را به سوی خدا رها می کرد، قطعاً آنچه را که می خواست در کمتر از آن به او می داد. [همانجا]"

ماهیت و انواع عقل

درک ماهیت عقل منوط به تبیین ماهیت عقل و اختلاف نظرها و اصطلاحات در مورد آن است. بنابراین می گوییم عقل از نظر ریشه شناسی به معنای اندیشیدن و فهمیدن چیزی است. در ضمن معنی در اصطلاح به شرح زیر است.

اول، طبیعتی که انسان را از سایر حیوانات متمایز می کند. عقل به این معناست که آمادگی پذیرش علوم نظری و تنظیم حوادث ناگوار فعالیت ذهنی پنهان را دارد. مراد حارث محصبی این است که عقل را تعریف می کند. دوره ای است، عقل غریزه ای است که توانایی درک دانش نظری و سازماندهی اعمال را می دهد. او مانند نوری است که در قلب ذخیره شده است و به وسیله آن می توان همه چیز را درک کرد. [همان، ج 1، ص. 177]"

اگر کسی قبلاً این حالت را داشته باشد، می‌تواند «خوب و بد را بشناسد و بین آن دو تمایز قائل شود، علل، علل و آثار هر چیزی و نیز چیزهایی را که از آن جلوگیری می‌کند، بشناسد. عقل به این معنا جایی است که تکلیف و ثواب و عقاب [بحار الانوار، ج 1، ص 99]».